Σκηνοθεσία: Πάμπλο Λαραΐν
Παίζουν: Γκαέλ Γκαρσία Μπερνάλ, Αλφρέντο Κάστρο, Αντόνια Σέγκερς
Διάρκεια: 118’
Η ημερομηνία έναρξης της πονεμένης και ματωμένης ιστορίας της Χιλής είναι η 11η Σεπτεμβρίου 1973. Εκείνη την ημέρα, μεγάλο τμήμα του χιλιανού στρατού, καθοδηγούμενο από τον Αουγκούστο Πινοσέτ, ανατρέπει τον δημοκρατικά εκλεγμένο Πρόεδρο της Χιλής, Σαλβαδόρ Αλιέντε. Κατά την εισβολή των πραξικοπηματιών στο προεδρικό μέγαρο La Moneda, ο Αλιέντε αυτοκτονεί προτού αιχμαλωτιστεί. Η στρατιωτική δικτατορία που εγκαθιδρύεται αφήνει (όπως και σε πολλές άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής την ίδια περίοδο) στάχτη και μπούρμπερη.
Καταστολή ελευθεριών, λογοκρισία, εκφοβισμός, μαζικές εκτελέσεις αντιφρονούντων, κατ’ εξακολούθηση στυγνά βασανιστήρια, μία εποχή τρόμου και σκότους. Τα επίσημα στοιχεία που έχουν βγει στο φως για την περίοδο ηγεμονίας του Πινοσέτ τρομάζουν. Πάνω από 3.000 Χιλιανοί δολοφονήθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες, 2.000 παραμένουν ακόμη «αγνοούμενοι» (δηλαδή δολοφονηθέντες), σχεδόν 40.000 βασανίστηκαν, περίπου 80.000 εξέτισαν ποινές φυλάκισης ή κράτησης, 200.000 εξορίστηκαν και περίπου 2.000.000 εγκατέλειψαν ατάκτως τη χώρα τους.
Η στρατιωτική χούντα έληξε τυπικά (και προφανώς, όχι ουσιαστικά) στις 11 Μαρτίου 1981, όταν και τέθηκε σε ισχύ το νέο Σύνταγμα της Χιλής. Είχε προηγηθεί δημοψήφισμα – παρωδία στις 11 Σεπτεμβρίου 1980 για την επικύρωση του Συντάγματος αυτού, στο πλαίσιο μίας φαρσοκωμωδίας «εκδημοκρατισμού» του τυραννικού καθεστώτος. Το νέο Σύνταγμα παραχωρούσε την εξουσία στον Πινοσέτ για άλλα οκτώ χρονάκια, με ημερομηνία ενδεχόμενης λήξης την 5η Οκτωβρίου 1988. Τότε, θα διεξαγόταν νέο δημοψήφισμα, στο οποίο ο χιλιανός λαός θα καλούταν να πει «SI» ή «NO» σε μία νέα οκταετία Πινοσέτ.
Σε αυτή ακριβώς την κρίσιμη ιστορική καμπή τοποθετεί ο Χιλιανός σκηνοθέτης Πάμπλο Λαραΐν (και όχι Λαρέν) την πλοκή της ταινίας του, η οποία αποτελεί μεταφορά του μυθιστορήματος El Plebiscito («Το δημοψήφισμα», ελληνιστί) του Χιλιανού συγγραφέα Αντόνιο Σκάρμετα. Το NO κέρδισε το βραβείο στο διαγωνιστικό τμήμα «Το Δεκαπενθήμερο των Σκηνοθετών» του Φεστιβάλ των Καννών, ενώ βρέθηκε στην τελική πεντάδα των υποψήφιων ταινιών για το Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας του 2013.
Επί της ουσίας, το NO συνιστά το τρίτο και καταληκτικό μέρος της άτυπης τριλογίας του Λαραΐν που καταπιάνεται με τη δικτατορία του Πινοσέτ, μετά τα Tony Moreno και Post Mortem που είχαν προηγηθεί. Το πρώτο σκέλος ασχολείται με τις επιπτώσεις της βίας στην ατομική και κατ’ επέκταση, στη συλλογική ψυχοσύνθεση. Το δεύτερο μας μπάζει εκ των έσω στη βαρβαρότητα που εξαπολύθηκε, μέσα από τη ματιά ενός μοναχικού εργαζόμενου σε νεκροτομείο. Η τελική σκηνή βίας είναι από τις πιο σκληρές που έχω ποτέ δει σε ταινία, χωρίς καν να ανοίγει ρουθούνι. Το τρίτο μέρος μας προετοιμάζει για το τέλος μιας τραγωδίας, το οποίο μάλλον όμως δεν επήλθε με τον τρόπο και τους όρους που άρμοζαν στην περίσταση…
Ολόκληρη η ταινία είναι γυρισμένη με την κάμερα U-matic που είχε λανσάρει στην αγορά η Sony το 1971. Η κάμερα αυτή έγραφε αναλογικά σε βιντεοκασέτα και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στις τηλεοπτικές παραγωγές στα μέσα της δεκαετίας του ’80. Η σκηνοθετική αυτή επιλογή αποδεικνύεται εύστοχη για τους εξής δύο λόγους. Πρώτον, γιατί ταιριάζει γάντι με τα πλάνα αρχείου που ενσωματώνει ο Λαραΐν στην ταινία προκειμένου να αποδώσει πιστά την ατμόσφαιρα της εποχής. Δεύτερον, γιατί, σε συνδυασμό με την κινηματογράφηση με κάμερα στο χέρι, προσδίδει μία μόνιμη αίσθηση τρεμάμενης, οριακής και θολής εικόνας. Όπως ακριβώς δηλαδή ήταν οι συνθήκες και οι καταστάσεις που επικρατούσαν τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή.
Ο Λαραΐν, χωρίς να συνθέτει κάποιο συναρπαστικό χρονικό ή να διατυπώνει κάποιο συνταρακτικό μανιφέστο, επιτυγχάνει σε δύο βασικούς άξονες. Αρχικά, συνδυάζει με αρμονία το ιστορικό background με το προσωπικό κοντινό πλάνο. Η ιστορία του ταλαντούχου διαφημιστή μαρκετίστα με «ι» μικρό θα γίνει κομμάτι της Ιστορίας με «Ι» κεφαλαίο. Οι εξωτερικές συνθήκες θα του φέρουν την επιλογή στο πιάτο, βέβαια, αλλά ακόμη και τότε θα μπορούσε να αρνηθεί να δοκιμάσει. Να διστάσει, να ενδώσει στην ασφάλεια και τη χλιαρότητα.
Σε δεύτερο επίπεδο, το ΝΟ αφήνει μία αιχμηρή ειρωνεία να πλανιέται κάπου μακριά, εκεί στο βάθος των αλλαγών και των εξελίξεων. Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες συνηθίζουν και συμβιβάζονται. Με τα δεινά, τις παθογένειές την ανελευθερία, τα κακώς κείμενα. Διότι όλα μετατρέπονται ή έστω δύνανται να μετατραπούν σε καθημερινότητα. Οι άνθρωποι και οι κοινωνίες φοβούνται και διστάζουν. Να εξελιχθούν, να αποτινάξουν ζυγούς, να προχωρήσουν μπροστά. Διότι οι συνήθειες και οι συμβιβασμοί τους μετατρέπονται σε ταυτότητά τους. Διόλου παράξενο, λοιπόν, που μέχρι και η διεκδίκηση της αυτονόητης ελευθερίας μετατρέπεται σε ένα προϊόν που πρέπει να λανσαριστεί σωστά στο «καταναλωτικό» κοινό. Που το σπάσιμο των δεσμών επαφίεται σε μεγάλο βαθμό σε σλόγκαν, εικόνες, χρώματα, τρικ και πιασάρικα μηνύματα.
Πώς τελειώνει η ιστορία μας; Με την επικράτηση του «ΝΟ» και μια κάπως μελαγχολικά ειρωνική ευφορία. Το δημοψήφισμα όντως διεξήχθη κάτω από στοιχειωδώς ομαλές συνθήκες και το «ΝΟ» απέσπασε το –νικητήριο μεν, όχι ιδιαίτερα εντυπωσιακό δε– 56% των ψήφων. Η Χιλή βίωσε τις συνέπειες μιας κατάκτησης που δεν ήταν ακριβώς κατάκτηση διότι είχε και μπόλικη παραχώρηση μέσα της. Ο Πινοσέτ αποχώρησε οριστικά από την εξουσία το 1990 και παρέμεινε επικεφαλής των χιλιανών ένοπλων δυνάμεων για άλλα οκτώ χρόνια. Το 1998, ο Ισπανός δικαστής Μπαλτάσαρ Γκαρθόν πέτυχε την έκδοση διεθνούς εντάλματος σύλληψης και ο Πινοσέτ συνελήφθη στο –ανέκαθεν φιλικότατο προς το καθεστώς του– Λονδίνο, όπου βρισκόταν εκείνη τη στιγμή για μία εγχείρηση.
Δεν εκδόθηκε ποτέ στην Ισπανία προκειμένου να δικαστεί και επέστρεψε στη Χιλή. Πέθανε στις 10 Δεκεμβρίου 2006, χωρίς ποτέ να οδηγηθεί στη δικαιοσύνη για τις φρικαλεότητες που διέπραξε. Κηδεύτηκε με στρατιωτικές τιμές και θεωρήθηκαν «νίκες» τόσο το ότι δεν κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη όσο και ότι δεν κηρύχτηκε μέρα εθνικού πένθους η 10η Δεκεμβρίου. Η διαθήκη του, η οποία ανοίχτηκε πρόσφατα, αφήνει τα 27 εκατομμύρια δολάρια της περιουσίας του στη χήρα και τα πέντε παιδιά του. Το χιλιανό κράτος προσπαθεί να βρει τρόπο να προσβάλει τη διαθήκη, προκειμένου να δοθεί μέρος αυτής της περιουσίας ως αποζημίωση στις οικογένειες των δολοφονηθέντων και των αγνοούμενων των ημερών της δικτατορίας του. Και η ζωή συνεχίστηκε. Και συνεχίζεται ακόμη.
Ιδού και το τρέιλέρ μας:
