Σκηνοθεσία: Ασγκάρ Φαραντί
Παίζουν: Σαμπάμπ Χοσεϊνί, Ταρανέ Αλιντοοστί
Διάρκεια: 128’
Μεταφρασμένος τίτλος: «Ο εμποράκος»
Ένα άσχημο συμβάν που διαταράσσει βίαια την καθημερινότητα. Αναπάντεχο, ατυχές, σκληρό, καίριο και δύσκολο στη μετέπειτα διαχείρισή του. Με συνέπειες που απλώνονται σε ένα ευρύτερο καμβά από το πρώτο επίπεδο. Από τη μια, δίχως τις διαστάσεις μίας πανθομολογούμενης τραγωδίας, ώστε να δικαιολογεί μία ανάλογης κλίμακας αντίδραση. Από την άλλη, με πτυχές και υπόνοιες που δεν μπορούν με τίποτα να δραπετεύσουν από το μυαλό των παθόντων. Σαν σκουριά που δεν λέει να ξεκολλήσει όσο κι αν την τρίβεις.
Ο Ιρανός σκηνοθέτης Ασγκάρ Φαραντί (Τι απέγινε η Έλι, Ένας χωρισμός, Το παρελθόν) δείχνει να ειδικεύεται, σε ολόκληρη τη φιλμογραφία του, σε αυτό ακριβώς το πεδίο. Στη χάραξη πολλαπλών ομόκεντρων κύκλων που έχουν ως σημείο εκκίνησης ένα περιστατικό που φαντάζει αρχικά ελεγχόμενο. Με τους κύκλους αυτούς να γεννούν ασταμάτητα άλυτες εκκρεμότητες, οι οποίες μετατρέπουν σταδιακά το ειδικό σε γενικό, το επιμέρους σε όλον.
Ο Εμποράκος (που έφυγε από τις Κάννες με τα βραβεία Σεναρίου και Ανδρικής Ερμηνείας, ενώ βρίσκεται ήδη στη shortlist των 9 ταινιών για το επερχόμενο Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας) κατοικοεδρεύει σε αυτό ακριβώς το σύμπαν. Σε ένα κόσμο που αποδεικνύεται εξοντωτικά πολύπλοκος σε στιγμές φαινομενικά απλές ή τέλος πάντων όχι υπέρμετρα σύνθετες. Σε ένα κόσμο που διαστέλλεται απότομα και αχόρταγα σε κάθε σύσπαση.
Ένα ζευγάρι αναγκάζεται από τη μία στιγμή στην άλλη να εγκαταλείψει το διαμέρισμα όπου διαμένει. Σε μία εναρκτήρια σκηνή που αποκαλύπτει περισσότερα από όσα διατυπώνει, οι τοίχοι ραγίζουν και το έδαφος τρεκλίζει κάτω από τα πόδια των πανικόβλητων ανθρώπων. Δεν υπήρξε καμία προειδοποίηση, καμία πρόβλεψη ή δικλείδα ασφαλείας. Θα παρελάσει φευγαλέα μπροστά από τα μάτια μία μπουλντόζα που ταρακουνά τα εύθραυστα θεμέλια του κτίσματος. Σαν μία δύναμη ουρανοκατέβατη και πανίσχυρη, τοποθετημένη ελέω θεού για να προκαλέσει ανεπανόρθωτη ζημιά. Κανένας δεν αντιδρά ή αναρωτιέται. Ουδείς προσπαθεί να αποκαταστήσει την τάξη. Ουδείς μπαίνει στον κόπο να αναζητήσει τις αιτίες και τους υπαίτιους. Τίποτα δεν μπορεί να αμφισβητήσει τα όσα συμβαίνουν με τρόπο θαρρείς προδιαγεγραμμένο. Οι άνθρωποι διασχίζουν μία παγωμένη λίμνη, πανέτοιμοι να βυθιστούν, χωρίς να είναι σε θέση να σκεφτούν οποιαδήποτε εναλλακτική οδό.
Στην ταινία Τι απέγινε η Έλι; (2009), ο Φαραντί έστηνε ένα περίτεχνο γαϊτανάκι από άβολες ενοχές, μικρά ψέματα και ανεπαίσθητα μυστικά γύρω μία απροσδόκητη εξαφάνιση που λειτουργούσε ως εκπυρσοκροτητής. Αυτή τη φορά, είναι η ατελείωτη αναμονή μίας εμφάνισης που δεν έρχεται ποτέ, η οποία θα ανάψει το φιτίλι. Μία εξαρχής σταθερή απουσία, που πυροδοτεί όμως εξελίξεις, εντάσεις και συγκρούσεις, πιο έντονα κι από μία συνεχή παρουσία. Με το γεγονός – καταλύτη (που αναφέραμε και στην αρχή του κειμένου) να αποσταθεροποιεί οριστικά κάθε υποψία ισορροπίας.
Με τους ήρωές μας να βυθίζονται ολοένα και πιο βαθιά σε ένα βάλτο αναποφασιστικότητας, σε μία δίνη όπου το μπροστά και το πίσω να μοιάζουν σαν δύο σταγόνες νερό. Κι όσο περνά η ώρα, τα ερωτήματα να πολλαπλασιάζονται αντί να απαντώνται ή, για να το θέσουμε πιο σωστά, διογκώνονται αντί να ξεφουσκώνουν. Με τα μισόλογα και τα ανείπωτα να καλύπτουν όλα τα λόγια και τις φωνές. Με τον σιωπηλό θυμό να κυριαρχεί πάνω στη λογική.
Στο κινηματογραφικό σύμπαν του Φαραντί, αυτά που υπονοούνται είναι πάντα βαρύτερα και κρισιμότερα από τα όσα διατυπώνονται με σαφήνεια. Όπως συμβαίνει άλλωστε και τώρα, όπου η αλήθεια σχετικοποιείται και εξαϋλώνεται ανάμεσα σε γεγονότα που αποκρύπτονται, αισθήματα που καταπιέζονται, επιλογές που δεν ανακοινώνονται φωναχτά. Παράλληλα, η οποιαδήποτε νύξη για απονομή δικαιοσύνης τσαλαπατιέται αδιάκοπα από τις σφήνες περί αυτοδικίας και εκδίκησης, από τα μουρμουρητά και τις σπόντες που στάζουν δηλητήριο.
Τίποτα δεν είναι επακριβώς ορισμένο, τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο, τα πάντα τελούν υπό αίρεση, όπως ακριβώς και η υφέρπουσα προοπτική της λογοκρισίας (στο θέατρο, στο σχολείο, στο ταξί, πάνω απ’ όλα στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων), που ποτέ δεν πρέπει να θεωρείται εκτός παιχνιδιού. Ο Φαραντί, όπως σε κάθε του ταινία, βυθομετρά τις παθογένειες της σύγχρονης ιρανικής κοινωνίας. Μίας κοινωνίας που μοιάζει να έχει την ψευδαίσθηση πως κινείται, ενώ στην πραγματικότητα γυροφέρνει στατικά στο ίδιο ακριβώς σημείο, λαχανιασμένη αλλά πάντα αμετακίνητη. Εγκλωβισμένη σε έναν πανίσχυρο ιστό από εθιμικούς, άγραφους, ασαφείς και πέρα για πέρα ακλόνητους κανόνες.
Σε παράλληλο φόντο με την κυρίως δράση (ή μάλλον αδράνεια), βλέπουμε τις τελικές προετοιμασίες, και εν τέλει το ανέβασμα, του θεατρικού έργου Ο θάνατος του εμποράκου, του Άρθουρ Μίλερ, στο οποίο πρωταγωνιστούν και οι δύο βασικοί ήρωες της ιστορίας μας. Και μέσα από αυτό το τέχνασμα, βλέπουμε την πραγματικότητα της ζωής να πασχίζει να γραπωθεί από το ψέμα της τέχνης. Τους βασικούς μας χαρακτήρες να εκφράζουν στο σανίδι του θεάτρου τον εκνευρισμό, την οργή, τη θλίψη και το πένθος για όσα βιώνουν στη σκηνή της ζωής.
Με την αληθινή παράσταση να δίνεται τελικά, μακρόσυρτα και σκοπίμως εξαντλητικά, κινούμενη πλέον σε real time (διότι πρόκειται πλέον για ζωή), εκτός θεάτρου. Σε ένα όμορφο σχήμα ημιτελούς και κακοφτιαγμένου κύκλου, όλα θα τελειώσουν εκεί που άρχισαν: στα εγκαταλελειμμένα γκρέμια, στις ρωγμές ενός τόπου ακατοίκητου και μη κατοικήσιμου. Σε αυτά τα ερείπια, είναι σχεδόν αυτονόητο πως η ικανοποίηση της σπιλωμένης τιμής θα είναι ελλιπής και λειψή, πως η εκδίκηση θα είναι σερνώμενη και αδιέξοδη.
Καθοδόν προς ένα φινάλε που φέρνει τους χαρακτήρες της ταινίας στην ίδια ακριβώς μοίρα με τον Γουίλι Λόμαν, τον κεντρικό ήρωα του θεατρικού έργου του Μίλερ. Είναι μπλεγμένοι σε ένα καθεστώς αναπόδραστης απογοήτευσης. Σε κάποια στιγμή, σε κάποια στροφή, όλα πήγαν λάθος. Είναι ένοχοι, είναι και άτυχοι, προδόθηκαν από τη ζωή, αλλά πρόδωσαν και τους εαυτούς τους. Και το μόνο που τους απομένει, είναι να μακιγιάρουν τον σπαραγμό τους και να υποκριθούν.
Ο Φαραντί, για μία ακόμη φορά, περιδιαβαίνει τα μονοπάτια του Ένας χωρισμός, και τα διασχίζει υποδειγματικά, με μετρονόμο και διαβήτη, χωρίς να πετυχαίνει πάντως την αριστοτεχνική κομποβελονιά της ταινίας που κέρδισε τη Χρυσή Άρκτο και το Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας, το 2011. Ίσως γιατί υπάρχει εμφανής ανισοκατανομή μεταξύ των πρωταγωνιστών, ίσως επειδή η μαύρη τρύπα που βυθίζει τους ήρωές του είναι σαφώς πιο στενή και στριμωγμένη, με λιγότερες διακλαδώσεις και απολήξεις. Και πάλι, όμως, βγάζει από τη μύγα ξίγκι με τρόπο αξιοθαύμαστο.
