Ο Ελία Καζάν (Ηλίας Καζαντζόγλου) γεννήθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου του 1909, στην ελληνική συνοικία του Φαναριού στην Κωνσταντινούπολη. Σε ηλικία τεσσάρων ετών, η οικογένειά του μεταναστεύει στην Αμερική. Αφότου φοίτησε στη Δραματική Σχολή του Πανεπιστημίου του Γέιλ, ο Καζάν γίνεται το 1932 μέλος του θιάσου «Group Theater», ο οποίος ανέβαζε θεατρικά έργα κοινωνικού και πολιτικού προβληματισμού. Μετά από μία σύντομη θητεία στην ηθοποιία, ο Καζάν στρέφεται στη θεατρική σκηνοθεσία. Το πρώτο μεγάλο του σουξέ έρχεται το 1942, με το έργο Το δέρμα των δοντιών μας του Θόρντον Γουάιλντερ. Οι ακόλουθες επιτυχίες των έργων Ήταν όλοι τους παιδιά μου του Άρθουρ Μίλερ και Λεωφορείον ο Πόθος του Τένεσι Γουίλιαμς ανεβάζουν κατακόρυφα τις μετοχές του Καζάν στον χώρο του θεάτρου.
Το 1947, ο Καζάν ιδρύει μαζί με τους ηθοποιούς Ρόμπερτ Λιούις και Σέριλ Κρόφορντ την περίφημη σχολή υποκριτικής Actors Studio, στην οποία έχουν φοιτήσει ονόματα – ογκόλιθοι του αμερικάνικου κινηματογράφου, όπως οι Μάρλον Μπράντο, Τζέιμς Ντιν, Αλ Πατσίνο, Χάρβεϊ Καϊτέλ, Φέι Ντάναγουεϊ, Τζέιν Φόντα, Ρόμπερτ ντε Νίρο, Τζιν Χάκμαν, Γιον Βόιτ Πολ Νιούμαν, Τζακ Νίκολσον και πολλοί άλλοι. Το κυριότερο χαρακτηριστικό για το οποίο έμεινε γνωστό το Actors Studio υπήρξε η διδασκαλία της διάσημης Μεθόδου Στανισλάβσκι, όπως αυτή καθιερώθηκε από τον Σοβιετικό θεατρικό σκηνοθέτη και θεωρητικό Κονσταντίν Στανισλάβσκι. Ο Καζάν αποδείχθηκε μετρ στην ικανότητα να αποσπά ρεαλιστικές ως το μεδούλι ερμηνείες από τους ηθοποιούς του, ένα συμπέρασμα που πιστοποιούν άλλωστε και οι αριθμοί. Είκοσι μία οσκαρικές υποψηφιότητες και εννέα χρυσά αγαλματίδια είναι ο διόλου ευκαταφρόνητος απολογισμός για τους πρωταγωνιστές των ταινιών του Καζάν, ενώ ο ίδιος απέσπασε δύο Όσκαρ Σκηνοθεσίας.
Η αρχή της συναρπαστικής κινηματογραφικής διαδρομής του Καζάν έγινε το 1945, με την μεταφορά στη μεγάλη οθόνη του μυθιστορήματος Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν της Μπέτι Σμιθ. Δείτε παρακάτω τον, βραβευμένο με Όσκαρ, Τζέιμς Νταν να τραγουδά το παραδοσιακό σκοτσέζικο τραγούδι Annie Laurie.
To 1947, μία χρονιά όπου σκηνοθέτησε τρεις ταινίες (!) ήρθε η στιγμή για τον πρώτη επίσκεψη του θείου Όσκαρ στο κατώφλι του Καζάν, με τρία κερδισμένα βαρύτιμα αγαλματίδια (στις κατηγορίες Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας και Β’ Γυναικείου Ρόλου) και συνολικά οκτώ υποψηφιότητες. Συμφωνία κυρίων, λοιπόν, με τον Γκρέγκορι Πεκ, το εναρκτήριο λάκτισμα στην περιπλάνηση του Καζάν στο πεδίο του κοινωνικού ρατσισμού. Δείτε το τρέιλερ της ταινίας:
Το 1950, ο Καζάν υιοθετεί για πρώτη φορά μία α λα ντοκιμαντέρ προσέγγιση, καθώς και ένα πιο νουάρ ύφος, σκηνοθετώντας το Πανικός στους δρόμους. Ο σκηνοθέτης Τζον Λάντις (The Blues Brothers) μας μιλά για τη συγκεκριμένη ταινία στο βίντεο που ακολουθεί:
Ένα χρόνο αργότερα, ο Καζάν χτυπά την πόρτα του πάνθεον των σκηνοθετών, καταφεύγοντας σε μία ιστορία που γνώριζε ήδη πολύ καλά. Λεωφορείον ο Πόθος του Τένεσι Ουίλιαμς και η ρωμαλέα και χειμαρρώδης γοητεία του Μάρλον Μπράντο εξιτάρει τη φαντασία όλων των κοριτσόπουλων (και όχι μόνο) της Αμερικής. Στο παρακάτω βίντεο δείτε τη γνωριμία του Στάνλεϊ Κοβάλσκι και της Μπλανς Ντιμπουά.
Η ταινία αυτή εγκαινιάζει τη συνεργασία μεταξύ Καζάν και Μπράντο, η οποία ανανεώνεται ένα χρόνο αργότερα με το Viva Zapata! και αγγίζει την κορύφωσή της το 1954, μέσα από το εμβληματικό Το λιμάνι της αγωνίας, το οποίο αποφέρει Όσκαρ Σκηνοθεσίας στον Καζάν και Α’ Ανδρικού Ρόλου στον Μπράντο. Δύο χρόνια νωρίτερα πάντως, ο Καζάν μπλέκει σε μία ιστορία σκοτεινή που θα κηλιδώσει το όνομά του δια παντός και θα εξακολουθήσει μέχρι και σήμερα να διχάζει καλλιτέχνες και σινεφίλ… Προτού όμως υπεισέλθουμε σε αυτό το ζήτημα, ας απολαύσουμε πρώτα την Μπέτι Ντέιβις να ανακοινώνει τον νικητή Μάρλον Μπράντο στην τελετή των Όσκαρ του 1955. Όποιος ή (πιθανότερα) όποια μου εξηγήσει τι είναι αυτό ακριβώς που φορά στο κεφάλι η Μπέτι Ντέιβις κερδίζει ένα αναμνηστικό με το logo CineDogs.
Πιάνοντας το νήμα ακριβώς από εκεί που το αφήσαμε, θα εστιάσουμε στην υπόθεση που κόστισε στον Καζάν πολλούς φίλους και μπόλικη από την υστεροφημία του. Τον Απρίλιο του 1952, εν μέσω της υστερίας και του κυνηγιού μαγισσών που είχε επιβάλει ο Γερουσιαστής Τζόζεφ ΜακΚάρθι, ο Ελία Καζάν κλήθηκε να καταθέσει ενώπιον της Επιτροπής Αντί-Αμερικανικών Ενεργειών. Ο Καζάν, ενώ αρχικά αρνήθηκε να δώσει ονόματα και πληροφορίες, εν τέλει λύγισε υπό το βάρος της απειλής του αποκλεισμού από τα κινηματογραφικά δρώμενα και κατέδωσε 8 παλιούς συναδέλφους του από το Group Theater. Ο Καζάν πέρασε τάχιστα από τις τύψεις στην αποδοχή, η πράξη του αυτή όμως δεν έπαψε ποτέ να τον στοιχειώνει, τουλάχιστον στις συνειδήσεις των άλλων.
Όσον αφορά τον ίδιο, παρά τη φαινομενική αποδοχή της ενέργειάς του, οι έξωθεν πιέσεις και η αναγκαιότητα του συμβιβασμού εντάχθηκαν σταδιακά στο ύφος και τη χροιά του μετέπειτα σκηνοθετικού του έργου, καταδεικνύοντας την ύπαρξη ενός μόνιμα ανεξόφλητου λογαριασμού. Το τιμητικό Όσκαρ που έλαβε για τη συνολική του προσφορά στην έβδομη τέχνη το 1999 υπήρξε μία απόπειρα της Ακαδημίας να αποτιναχθεί η ρετσινιά του καταδότη από τον Καζάν. Τέτοιες αφορμές συμφιλίωσης με το σκοτεινό παρελθόν λατρεύονται στο Χόλιγουντ και το θερμό χειροκρότημα σύσσωμου του Kodak Theater αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Σύσσωμου είπα; Ίσως και όχι τελικά. Παρατηρήστε στο 01:38 τον Εντ Χάρις και στο 02:05 τον Νικ Νόλτε…
Όπως θα παρατηρήσατε στο προηγούμενο βίντεο, ο Μάρτιν Σκορσέζε προλογίζει μαζί με τον Ρόμπερτ ντε Νίρο τον Ελία Καζάν, προτού παραλάβει αυτός το βραβείο του. Διόλου τυχαίο καθότι ο Σκορσέζε αναγνωρίζει τον Καζάν ως μία από τις πλέον εμβληματικές φιγούρες στην ιστορία του σινεμά και τον κατατάσσει ανάμεσα στους δημιουργούς που τον επηρέασαν βαθιά. Διατυπώνει μάλιστα την άποψη πως η μελανή κηλίδα στην προσωπική του ζωή με την κατάδοση των παλιών του συντρόφων και φίλων διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στην μετάβαση του Καζάν από το στάδιο του ταλαντούχου σκηνοθέτη σε αυτό του αληθινού δημιουργού (auteur), άποψη που πιθανώς να εμπεριέχει μία ισχυρή δόση αλήθειας. Το 2010, για να πραγματοποιήσουμε και ένα μεγάλο χρονικό άλμα, ο Σκορσέζε συν-σκηνοθετεί μαζί με τον Κεντ Τζόουνς το ντοκιμαντέρ A letter to Elia, το οποίο συνιστά ένα φόρο τιμής στον Καζάν. Ιδού ένα απόσπασμα από το εν λόγω ντοκιμαντέρ, διάρκειας δεκατριών λεπτών.
Τα επόμενα τρία χρόνια, ο Καζάν σκηνοθέτησε ισάριθμες ταινίες (μία κάθε χρόνο) που κέρδισαν τη δική τους θέση περιωπής στην παγκόσμια φιλμογραφία. Καταρχάς, τη δεύτερη από τις τρεις συνολικά ταινίες που έπαιξε ο Τζέιμς Ντιν (Ανατολικά της Εδέμ). Έπειτα, το γεμάτο πονηρά για την εποχή του υπονοούμενα, Baby Doll, το οποίο έδωσε το όνομα του και στο γνωστό γυναικείο ρούχο. Τέλος, το Μια μορφή στο πλήθος, μία από τις πρώτες ταινίες που στηλίτευσε τη διαδικασία παραγωγής εφήμερων ειδώλων της showbiz, με πρωταγωνιστή τον μετέπειτα τηλεοπτικό Μάτλοκ, Άντι Γκρίφιθ. Από εκείνο το σημείο και πέρα, ο Καζάν έριξε τους ρυθμούς, σκηνοθετώντας ανά αραιά διαστήματα σε σχέση με τη μέχρι τότε δραστηριότητά του.
Σε αυτή τη λιγότερο δυναμική του περίοδο πάντως ήταν που μας χάρισε το magnum opus όλης του της καριέρας, America, America (1963), το οποίο συνιστά μεταφορά του δικού του ομότιτλου βιβλίου στη μεγάλη οθόνη. Η ταινία αποτελεί μία συμπύκνωση των ιστοριών και των διηγήσεων με τις οποίες μεγάλωσε ο Καζάν (αποτελεί άλλωστε μία ελεύθερη καταγραφή της ζωής του θείου του) και απεικονίζει την οδύσσεια ενός Έλληνα μετανάστη από τα βάθη της Ανατολίας με τελικό σταθμό την Νέα Υόρκη. Ο Στάθης Γιαλελής εισέρχεται στο γκρουπ των ηθοποιών που έγραψαν ιστορία με ένα ρόλο, ο Μάνος Χατζιδάκις υπογράφει ένα ακόμη μαγικό κινηματογραφικό score και στο παρακάτω βίντεο βλέπουμε τον νεαρό Σταύρο Τοπούζογλου (κεντρικός χαρακτήρας της ταινίας) από αμνός να μετατρέπεται σε λύκος έτοιμος για όλα.
Θα κλείσουμε με κάτι ολίγον διαφορετικό. Τη συνέντευξη που δίνει ο Καζάν στον ίδιο του τον εαυτό στις 7 Οκτωβρίου 1989 στον πολυχώρο «Le Palace» στο Παρίσι, με αφορμή την έκδοση της αυτοβιογραφίας του. Ο Ελία Καζάν πέθανε ήσυχα στο σπίτι του στη Νέα Υόρκη στις 28 Σεπτεμβρίου 2003. Το έργο του μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί μία ανεκτίμητη κληρονομία για την κινηματογραφική τέχνη. Οι πράξεις και επιλογές του είναι και θα μείνουν ανοιχτές στην κρίση του καθενός μας.
