Σκηνοθεσία: Τόμας Άλφρεντσον
Παίζουν: Γκάρι Όλντμαν, Κόλιν Φερθ, Τομ Χάρντι, Τζον Χέρτ, Μαρκ Στρόνγκ
Διάρκεια: 127′
Μεταφρασμένος τίτλος: “Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι”
Η περίπτωση του Σουηδού σκηνοθέτη Τόμας Άλφρεντσον φαινόταν ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα ήδη από εκείνο το καταπληκτικό ντεμπούτο του, το υπαρξιακό δράμα, “τυλιγμένο” σε συσκευασία ταινίας τρόμου, Άσε το κακό να μπει, που μπέρδεψε (στην καλύτερη περίπτωση) το κοινό ανοησιών όπως το Twilight, και ζωγράφισε ένα χαμόγελο στα χείλη των υποψιασμένων σινεφίλ, που είδαν πίσω από τα παγωμένα κάδρα του ένα νέο κινηματογραφικό ταλέντο να εισέρχεται στο προσκήνιο. Επειδή όμως η περίπτωση των σκηνοθετών “μιας ταινίας” (που περιέργως είναι συνήθως και το ντεμπούτο τους), είναι κοινή στο διεθνές κινηματογραφικό στερέωμα τα τελευταία χρόνια, μερικοί κρατήσαμε τις επιφυλάξεις μας και συγκρατήσαμε τον ενθουσιασμό μας, περιμένοντας το νέο βήμα του Σουηδού, πριν τον χρίσουμε “νέα μεγάλη ελπίδα”. Η υπομονή δικαιώθηκε, και, με αφορμή το εκπληκτικό Tinker Tailor Soldier Spy μπορέσαμε να μιλήσουμε, με σιγουριά, για την καλλιτεχνική γέννηση ενός, όπως όλα δείχνουν, σπουδαίου δημιουργού.
Τα πράγματα μόνο απλά δεν είναι σ αυτό το εγκεφαλικό κατασκοπικό θρίλερ, που οπτικοποιεί κινηματογραφικά (γιατί είχε προηγηθεί μια μίνι τηλεοπτική σειρά στο BBC, με τον Σερ Άλεκ Γκίνες στον κεντρικό ρόλο που εδώ κρατά ο Γκάρι Όλντμαν) ένα από τα πιο διάσημα βιβλία του σπεσιαλίστα της αστυνομικής λογοτεχνίας Τζον Λε Καρέ. Tο σενάριο, δαιδαλώδες και πολύπλοκο, απαιτεί νοητική εγρήγορση, αναλυτική ικανότητα και πλήρη προσήλωση από τον θεατή για να γίνει απολύτως κατανοητό. Στο λαβυρινθώδες σύμπαν αυτής της ταινίας, η σκέψη γίνεται ο ουσιαστικός πρωταγωνιστής, καμιά πνευματική οκνηρία δε συγχωρείται, τόσο στους ήρωες όσο και στους θεατές.
Οι συνειδησιακές και ψυχικές διαδρομές αυτών των καταρρακωμένων πλασμάτων, που παλεύουν να αγκιστρωθούν έστω από μια βεβαιότητα, μέσα σε ένα χάος μυστικών, ασάφειας και ψεύδους, αποκαλύπτονται σε όλη τους την τραγικότητα ακριβώς χάρη σ αυτό το δύσκολο και “φορτωμένο” σενάριο, γιατί δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να αποδοθεί ο νοητός ιστός αράχνης πάνω στον οποίο βρίσκονται πιασμένοι και ασφυκτιούν. Σοφά οι σεναριογράφοι δεν απλοποιούν το κείμενο του Λε Καρέ, για χάρη ενός “τεμπέλικου” κοινού, αφού εδώ το ζήτημα είναι η ταύτιση, και ποιος καλύτερος τρόπος υπάρχει να ταυτιστείς με έναν κατάσκοπο αν όχι να βρεθείς κι εσύ χαμένος μέσα σε έναν κυκεώνα πληροφοριών που πρέπει συμπορευόμενος, και στη διάρκεια του φιλμικού χρόνου, να ταξινομήσεις, να αξιολογήσεις, να αναλύσεις και να συναρμολογήσεις προκειμένου να οδηγηθείς στην αλήθεια;
Η πλοκή, όμως, δεν είναι το εντυπωσιακότερο στοιχείο σε τούτο εδώ το κομψοτέχνημα. Γιατί δεν μιλάμε για ένα συνηθισμένο whodunnit, όπου το μόνο που θα το ξεχώριζε από τον σωρό θα ήταν η ανασύσταση ψυχροπολεμικής εποχής ή το νοσταλγικό άρωμα κατασκοπικής γκλαμουριάς που παρήλθε ανεπιστρεπτί, αλλά κυρίως για ένα ψυχόδραμα χαρακτήρων, μια υπαρξιστική μελέτη ανθρώπων βαθιά αλλοτριωμένων, ξεκομμένων από την κοινωνία και τους εαυτούς τους, παγιδευμένων χωρίς ελπίδα διαφυγής στο ίδιο το σύστημα που δημιούργησαν για να υπηρετήσουν ιδέες και ιδανικά που έμοιαζαν αληθινά και που εκ των υστέρων αποδείχτηκαν κάλπικα.
Ο πυρήνας αυτής της θλιμμένης ελεγείας βρίσκεται ακριβώς εκεί. Στην συνειδητοποίηση της ήττας μιας χρεοκοπημένης ιδεολογίας και στα συντρίμμια που αφήνει πίσω της. Η κατασκοπική ίντριγκα είναι μονάχα η επιφάνεια αυτής της τόσο καλοδουλεμένης παραβολής για τις χαμένες ψευδαισθήσεις. Και η ανάδειξη ακριβώς αυτής της παραμέτρου του σεναρίου από τον σπουδαίο Άλφρεντσον είναι που εκτοξεύει την ταινία του από το επίπεδο του συναρπαστικού εγκεφαλικού θρίλερ στα καλλιτεχνικά ύψη του καθαρού κινηματογραφικού αριστουργήματος.
Με μια αφήγηση, άσκηση αφηγηματικής δεξιοτεχνίας, ο Σουηδός ξεκαθαρίζει απ την αρχή ποιος είναι το αφεντικό. Απλά, διακριτικά, κομψά σου δίνει να καταλάβεις πως πρόκειται να παρακολουθήσεις μια ταινία δημιουργού. Περφεξιονιστής σαν τον τιτάνα Κιούμπρικ, στήνει τα πλάνα του με γεωμετρική τελειότητα, χρησιμοποιεί ιδανικά τον χώρο για να εντείνει την αγωνία, γεμίζει κάθε, αισθητικά άψογο, κάδρο με σημειολογικές νύξεις. Το δράμα ξετυλίγεται μέσα από τις εικόνες. Όπως τον παλιό καλό καιρό.
Δεν λείπουν οι αναφορές στους μεγάλους μάστορες του είδους, όπως ο Χίτσκοκ (χαρακτηριστική η σκηνή που ο Ricki Tarr παρακολουθεί με κυάλια τα τεκταινόμενα μέσα σε ένα διαμέρισμα, ξεκάθαρος φόρος τιμής στο Rear Window του Χιτς, άλλη μια ταινία-σπουδή σχετικά με την απάτη των φαινομένων), που διατηρούν τους δεσμούς της ταινίας με το ένδοξο παρελθόν την ίδια στιγμή που αυτή εκτοξεύεται προς το μέλλον μέσα από μια απαράμιλλη τεχνική, μεταμοντέρνα και κλασσική ταυτόχρονα.
Τι να πρωτοαναφέρει κανείς; Τα παιχνίδια που στήνει ο σκηνοθέτης με το χρόνο, τους συνεχείς εγκιβωτισμούς, την παράλληλη ανάπτυξη των υποπλοκών που περιστρέφονται αρμονικά σαν κομήτες γύρω από την κεντρική ιστορία, τη διατήρηση ενός εκπληκτικού αφηγηματικού ρυθμού, παρά τις παλινδρομήσεις του σεναρίου, που θα μπορούσαν να εκθέσουν ανεπανόρθωτα έναν άλλον, λιγότερο ικανό συνάδελφο του, την εκπληκτική ατμόσφαιρα ανασφάλειας και μυστηρίου που δομείται σιγά σιγά μέχρι που σε “χτίζει” μέσα της χωρίς να το καταλάβεις, τις αποστομωτικές οπτικές συνθέσεις ; Οι σκηνοθετικές αρετές που επιδεικνύει με εκνευριστική χαλαρότητα ο Άλφρεντσον, δεν εξαντλούνται σε ένα κείμενο.
Κι όλα αυτά χωρίς την παραμικρή επιδειξιμανία, χωρίς να ανεβάσει στιγμή τους τόνους, με τον ανεπαίσθητο τρόπο που ο αέρας μετακινεί ένα πεσμένο φύλλο. Από την πρώτη μέχρι και την τελευταία σκηνή, δημιουργεί ένα ρήγμα στην τάξη του πραγματικού που σε απορροφάει. Δεν παρακολουθείς απλά μια ταινία. Είσαι εκεί, μαζί τους. Οι αντιστάσεις κάμπτονται και το μόνο που μένει είναι μια πρώτης τάξεως αισθητική απόλαυση από αυτές που μόνο η πραγματικά μεγάλη τέχνη έχει τη δυνατότητα να προσφέρει. Και ενώ το Tinker Tailor Soldier Spy είναι πρώτα απ όλα μια ταινία σκηνοθέτη, τα εύσημα γι αυτή την μοναδική κινηματογραφική εμπειρία δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο στον Σουηδό. Γιατί με ηθοποιούς λιγότερο σπουδαίους, το αποτέλεσμα δεν θα ήταν το ίδιο συναρπαστικό.
Πολλά έχουν ήδη γραφτεί για την ερμηνεία του Γκάρι Όλντμαν. Αφού τον δεις να ενσαρκώνει τον Smiley καταλαβαίνεις ότι και λίγα είναι. O Smiley του Όλντμαν, ένα μελαγχολικό φάντασμα που κινείται ανάμεσα στα γεγονότα, συλλέγοντας τα κομμάτια ενός ανολοκλήρωτου παζλ προδοσίας, δεν έχει τίποτα το αξιομνημόνευτο, τίποτα το εντυπωσιακό. Είναι ένας άνθρωπος που κανείς δεν θα πρόσεχε στον δρόμο. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η μεγαλοσύνη τόσο του ρόλου όσο και της ερμηνείας. Ποιος ιδανικότερος για πράκτορας από έναν mister no one; Ακόμα ένα βαμπίρ (για να θυμηθούμε και την πρώτη ταινία του σκηνοθέτη) που περιφέρεται σε έναν κόσμο που αργοπεθαίνει, διαιωνίζοντας μια περιττή και δυσβάσταχτη ύπαρξη. Ο Smiley μας απαγορεύει να δούμε μέσα του πολλά περισσότερα από ένα καθήκον και μια αποστολή.
Μια απόλυτη διαφάνεια σχεδόν, που σαν την ίδια τη συνείδηση, δεν κάνει άλλο απ το να συλλέγει πληροφορίες και να ερμηνεύει γεγονότα. Κι εκεί που νομίζεις ότι αυτό είναι ο Smiley, ο Όλντμαν ραγίζει ανεπαίσθητα, και σ αφήνει να κοιτάξεις μέσα από μια υπερβολικά λεπτή χαραμάδα στην επιφάνεια της απόλυτης ψυχρότητας και του, πέρα από συναισθήματα, παγωμένου επαγγελματισμού, έναν άνθρωπο τσακισμένο, ρημαγμένο, ερειπωμένο σαν βομβαρδισμένη πόλη. Συναισθηματικό κέντρο της ιστορίας, δέκτης μιας πληθώρας ερεθισμάτων, παραμένει αξιοπρεπής (κάποιοι ίσως να έλεγαν και απαθής) μέσα στο χάος, ψύχραιμος και μεθοδικός, ακριβώς ο κατάλληλος άνθρωπος για τη δουλειά που του αναθέτουν, και κουβαλάει στους ώμους του, μέχρι το τέλος, το βάρος μιας νεκρής ηθικής, που όλοι εγκατέλειψαν, και που αυτός αναλαμβάνει να την κηδέψει με τιμές.
Ο μεγάλος αυτός ηθοποιός, αποδίδει με τον πιο βουβά σπαρακτικό τρόπο, την οδύνη να πιστεύεις ακόμα σε κάτι που έχει πεθάνει, αλλά και οι δεύτεροι ρόλοι είναι όλοι, μηδενός εξαιρουμένου, καταπληκτικοί: ο Κόλιν Φερθ, o μεγάλος Τζον Χερτ, στον λίγο του χρόνο επί της οθόνης, ο Τομ Χάρντι πριν το μεγάλο μπαμ. Το συνολικό επίπεδο ερμηνειών είναι άριστο. Κι αν πρέπει να γίνει κανείς υπερβολικά λεπτολόγος, δεν υπάρχει κανένας τομέας που να υστερεί αυτή η ταινία. Μουσική, φωτογραφία, μοντάζ, καλλιτεχνική διεύθυνση. Το Tinker Tailor Soldier Spy είναι μια ταινία που έρχεται από άλλη εποχή. Μετρημένη σε όλα της, λεπτοδουλεμένη και “δύσκολη”, θα ταίριαζε περισσότερο στα 70’s του Godfather, του Chinatown και του Il Conformista, αλλά είμαστε τυχεροί που από κάποιο χρονικό παράδοξο, βρέθηκε εδώ για να μας συγκλονίσει.
